Beschrijving

De Nicolaaskerk aan de Kaasmarkt in Purmerend

De eerste kerk op deze plaats werd in 1418 gesticht en kreeg in 1520 (na de stadsbrand van 23 juli 1519) haar uiteindelijke vorm als driebeukige hallenkerk. Dat was de tweede kerk. De westkant van deze kerk, met een ingebouwde toren, kwam tot de rooilijn van de huidige Hoogstraat. Deze gotische hallenkerk was vergelijkbaar met de nog bestaande gotische hallenkerken van Edam en Monnickendam, maar aanzienlijk korter. Bij de orkaan op 1 augustus 1674 (middenschip Dom Utrecht ingestort!) werd de toren door de bliksem getroffen, en kreeg derhalve een nieuwe bovenbouw.

Voor deze kerk bouwde Rudolph Garrels zijn orgel in 1739-1742. De kerk werd in 1850 wegens bouwvalligheid afgebroken.

De huidige kerk op dezelfde plaats aan de Kaasmarkt van Purmerend werd in de periode 1850-1853 gebouwd naar ontwerp van stadsarchitect Willem Anton Scholten. Dat was de derde kerk aan de Kaasmarkt. Het Garrelsorgel werd in 1853 overgeplaatst naar de nieuw gebouwde kerk die in gebruik was bij de Hervormde Gemeente van Purmerend en over het algemeen als 'de Grote Kerk' werd aangeduid.

De plattegrond van de kerk past, behoudens de ingangspartijen aan de west- en oostzijde, binnen een vierkant. De achthoekige middenbouw, het octagon met het indrukwekkende tentdak, wordt omgeven door een smalle omgang en in de diagonalen door de uitgebouwde 'kapellen' met vijfzijdige sluiting. Zo is de vierkante plattegrond volledig ingevuld. Gevolg van deze opzet was dat  op de Kaasmarkt meer ruimte beschikbaar kwam voor de marktactiviteiten.

De zogeheten rondboog is in de ramen en de opzet van het octagon alom aanwezig. Scholten toonde  zich hier bekend met de in Duitsland toentertijd gangbare 'Rundbogenstil'. Het exterieur van de kerk wordt met name bepaald door het roodbruine bakstenen metselwerk, de speklagen en de toepassing van terracotta. Scholten baseerde zich hier op het werk van de bekende Duitse architect Karl Friedrich Schinkel.



Uit de voormalige gotische kerk werd een aantal interieurelementen in de nieuw gebouwde kerk geplaatst. Hiervan zijn met name te noemen de preekstoel (1640, beeldhouwwerk 1643, klankbord 18e eeuw), het grafmonument (de 'epitaaf') voor Frederick Riccen (1652), de koperen boog van de dooptuin (ca. 1670), het houten snijwerk op de burgemeestersbank (1627) en natuurlijk het Garrelsorgel (1742). Een aantal grafzerken vond uiteindelijk een plaats in de omgang. Enige van deze interieurelementen zijn naderhand verhuisd naar het Purmerends Museum in het voormalige stadhuis aan de Kaasmarkt. Voornoemd snijwerk op de burgemeestersbank toont tussen twee leeuwen het vroegere stadswapen van Purmerend. Eenzelfde ornament, maar dan in kleur, prijkt boven op de kas van het Garrelsorgel.



De Grote Kerk, vanwege de opzet van het gebouw later ook wel Koepelkerk genoemd, werd bij de ingebruikneming in 1853 ingericht voor de protestantse eredienst. De preekstoel bevond zich derhalve centraal in het midden en de grote middenbouw werd geaccentueerd door de banken langs vijf van de zijden van de achthoek.
 
In 1971 verlieten de hervormden de Grote Kerk. Nadat de Gemeente Purmerend het kerkgebouw had aangekocht functioneerde het gebouw van 1978 tot 1988 als multifunctioneel centrum onder de naam 'de Koepelkerk'. Het Garrelsorgel was in 1976 al gedemonteerd en elders opgeslagen, de lege orgelkas bleef in het gebouw achter. De oude preekstoel werd in bruikleen geplaatst in de kerk van Purmerland.

Door middel van gebouwenruil betrok de Rooms-Katholieke parochie van de HH. Nicolaas en Catharina in 1989 de kerk aan de Kaasmarkt die sindsdien 'de Nicolaaskerk' heet. Vanwege verzakking van de fundering onderging het kerkgebouw gedurende de periode 1998-1999 een uitgebreide restauratie. De inrichting van de kerk werd aangepast voor de viering van de Mis.

De parochie had nog geen orgel. Er waren slechts twee lege orgelkassen: van het Garrelsorgel en het inmiddels verkregen Witte-orgel. De Doopsgezinde Gemeente van Purmerend schonk de Parochie vanwege de sluiting van haar kerkgebouw aan de Kanaalstraat het voor die kerk in 1864 door Christian Gottlieb Friedrich Witte gebouwde orgel. Dit orgel, met twee manualen, aangehangen pedaal en elf registers, is sindsdien praktisch ongewijzigd gebleven. In de Nicolaaskerk werd een orgelbalkon gebouwd en de orgelkas werd in 1989 geplaatst. In 2000 nam de Nicolaasparochie het Witte-orgel na restauratie door Flentrop Orgelbouw in gebruik voor de Mis.

In 2003 keerde het Garrrelsorgel na jarenlange afwezigheid en restauratie weer terug in het kerkgebouw aan de Kaasmarkt. In hetzelfde jaar werd ook het orgel uit de raadzaal van het voormalige stadhuis aan de Kaasmarkt teruggeplaatst in de Nicolaaskerk. Dit instrument werd in 1777 als huisorgel gebouwd door Gideon Thomas Bätz die daarbij van ouder pijpwerk gebruik maakte. Het orgel was na vele omzwervingen in 1964 door de hervormde gemeente aangeschaft en in de noordoost-kapel van de Grote Kerk geplaatst. Naderhand deed het nog dienst op diverse locaties in Purmerend. Het Bätz-orgel werd eind jaren ’70 door Flentrop gerestaureerd. Het instrument heeft één manuaal, aangehangen pedaal en zeven registers.

Zo is de Nicolaaskerk van Purmerend, met drie gerestaureerde historische orgels van verschillende aard en omvang, een in Nederland bijzondere orgellocatie.

In 2014 werd de oude preekstoel weer uit de kerk van Purmerland (inmiddels in private handen) verwijderd en teruggeplaatst in de Nicolaaskerk, en wel naast het Bätz-orgel bij de zogeheten Dagkapel.