600 jaar Heilige Mis in Purmerend

De Katholieken: zes kerken, van Kaasmarkt naar Kaasmarkt

‘De Mis in Purmerend’: al 600 jaar!

Omstreeks het midden van de 14e eeuw werd in het toen nog zeer kleine Purmerend een eerste kapel opgericht. De parochiekerk bleef echter te Purmerland, ten zuiden van Purmerend. Nadat Willem Eggert in 1413 het slot Purmersteyn had betrokken, volgde zijn verzoek aan de bisschop van Utrecht, Frederik van Blankenheim, een parochiekerk in Purmerend te vestigen. Zo ontstond in 1418 de eerste Rooms-Katholieke kerk in Purmerend. Deze eerste kerk was gewijd aan de H.Catharina en bevond zich op de locatie aan de Kaasmarkt waar later de twee grote kerken werden gebouwd.
Die eerste kerk, een tweebeukig gebouw met ingebouwde toren aan de noordzijde, werd grotendeels bij de grote stadsbrand van 1519 in de as gelegd. De herbouw volgde echter snel. Er kwam een beuk bij aan de noordzijde en zo verrees de tweede kerk van Purmerend. Dit was de driebeukige laat-gotische hallenkerk waarin orgelbouwer Garrels naderhand zijn orgel bouwde. De kerk werd aan de H.Nicolaas gewijd waarbij naast deze hoofdpatroon de H.Catharina tweede beschermheilige bleef.

Na de rumoerige periode vanaf 1566 (beeldenstorm) voltrok zich omstreeks 1573 ook in Purmerend de reformatie. De hervormden (toen 'gereformeerden' geheten)  namen de kerk aan de Kaasmarkt in beslag en de openbare Mis werd   verboden. De katholieken kwamen bijeen in particuliere huizen en omstreeks 1620 werd een schuilkerk in gebruik genomen. Deze schuilkerk was als 'hoog huis' gesitueerd aan de zuidzijde in het midden van de Kerkstraat (tot 1858 ‘Papestraat’ genoemd). Overigens mochten toen ook de Doopsgezinden en Lutheranen uitsluitend ‘niet zichtbaar en hoorbaar’ hun diensten in Purmerend houden, ook zij waren derhalve aangewezen op schuilkerken. 

Ongeveer op dezelfde plaats in de Kerkstraat verscheen in de periode 1700-1708 een kerkgebouw, de derde kerk van de katholieken in Purmerend. De bouwtijd nam veel tijd in beslag vanwege enige interventie door de calvinisten die het gebouw "lager en minder zichtbaar wensten”. Pas toen in 1795 (Bataafse Republiek 1795-1801) de gelijkstelling tussen protestanten en katholieken werd vastgesteld, kwamen de strubbelingen aangaande de openbare Mis definitief ten einde.
In 1775 leverde de Amsterdamse orgelmaker Johannes Stephanus Strumphler een eerste orgel voor het kerkgebouw aan de Kerkstraat. Dat instrument werd in 1794 al opgevolgd door een nieuw orgel van dezelfde maker.  Het eerste orgel is via Sloterdijk uiteindelijk, zij het in gehavende vorm, in Ossenzijl terecht gekomen.

De groei van het aantal parochianen leidde tot de bouw van de vierde kerk, ook aan de Kerkstraat gelegen. Architect Theodorus Molkenboer tekende voor het neogotische ontwerp, een relatief hoog gebouw met ingebouwde toren dat in 1858 in gebruik werd genomen en voorzien van een fraai neo-gotisch interieur. Het Strumphler-orgel werd door orgelbouwer L.Ypma overgeplaatst doch in 1884 vervangen door een nieuw instrument van deze firma Ypma. Van het oude orgel zijn nog delen over op verschillende locaties in Nederland. 
Een plan van architect Jan Stuyt in 1902 tot uitbreiding van de kerk werd niet gerealiseerd. Evenzo verging het een nieuwbouwplan op de locatie Purmersteenweg/Looiersplein. 

Noodzakelijke restauratie van de kerk en verwachting van verdere groei waren eind jaren veertig van de vorige eeuw aanleiding tot allerlei plannen voor restauratie, nieuwbouw, etc. Ook andere mogelijke locaties in Purmerend en zelfs plannen voor een bijkerk in Z.O.Beemster passeerden daarbij de revue. Uiteindelijk werd in 1954 de neogotische kerk gesloopt en vervangen door nieuwbouw op dezelfde plaats aan de Kerkstraat. Dat werd de vijfde kerk van de katholieken, een groot hoegenaamd rechthoekig gebouw in basilica-stijl dat in 1956 in gebruik werd genomen.
      
Het Ypma-orgel werd door de Fa. Jos Vermeulen overgeplaatst maar verloor zijn kas en werd sterk gewijzigd (o.a. electrificatie). De fraaie preekstoel werd overgebracht naar de Sint Vincentiuskerk in Volendam.

Deze vijfde kerk bleek al spoedig aanzienlijk te groot en de behoefte van Purmerend aan een theateraccommodatie leidde tot de zogeheten kerkruil waarbij in de Kerkstraat theater de Purmaryn verrees en de katholieke parochie de kerk aan de Kaasmarkt in 1989 in gebruik nam. Het al zeer gehavende Ypma-orgel werd naar elders verkocht.

De Koepelkerk aan de Kaasmarkt werd de H.Nicolaas en de zesde kerk van de katholieken in de binnenstad van Purmerend. Waarmee de parochie na viereneenhalve eeuw weer terugkeerde op de plaats die in 1573 node verlaten moest worden.

Op 1 januari 2014 werd een nieuwe regio-parochie onder de naam ‘Maria, de moeder van God’ in het leven geroepen. De bestaande parochies van Purmerend, Westbeemster, Oosthuizen, Schermerhorn, De Rijp en Landsmeer werden daarbij samengevoegd. De Nicolaaskerk van Purmerend fungeert daarin als de centrale parochiekerk. De voormalige parochie in de Nicolaaskerk heet sindsdien de geloofsgemeenschap ‘HH Nicolaas- en Catharina’.

De rooms-katholieken in Purmerend hebben bij de uitbreiding van Purmerend de Paulus-parochie in de wijk Overwhere gevestigd (Taborkerk, gedeeld met de protestanten) en hebben ook geparticipeerd in de met de protestanten in de nieuwe wijk ‘De Purmer’ gevestigde oecumenische beweging (kerkgebouw ‘De Doortocht’). Zowel de Paulus-parochie als genoemde oecumenische beweging zijn in de jaren 2013/2014 gestopt, alle katholieke activiteiten in Purmerend worden sindsdien gevoerd in de voornoemde geloofsgemeenschap in en vanuit de Nicolaaskerk aan de Kaasmarkt.

De stad Purmerend vierde in 2010 ‘600 jaar Purmerend’. Van 1410 tot 2010. In al die jaren werd in Purmerend de mis gevierd, de eredienst naar de rooms-katholieke traditie. Zo is de viering van de mis waarschijnlijk de enige echte constante geweest gedurende die lange periode van 600 jaar!